بررسی و ارزیابی تکنیک گروه کانونی به روش علمی و ساده

ما عموماً از اهمیت بحث جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات در مسیر انجام تحقیقات و پروژه‌هایمان غافل می‌شویم اما وقتی ذهنمان درگیر مسئله­‌ای می­شود اولین کاری که معمولاً انجام می­‌دهیم جستجو پیرامون موضوع است. به عبارتی سعی می­کنیم دانش خود را در آن زمینه افزایش دهیم. با این مقدمه، برویم به سراغ تکنیک گروه کانونی (Focus group) و به بررسی و ارزیابی این تکنیک با زبانی علمی اما ساده بپردازیم.

جمع‌­آوری داده­‌ مهم است؟!

کسب اطلاعات در مورد پروژه‌های تحقیقاتی بخش بسیار مهمی از کار محسوب می‌­شود. تکنیک گروه کانونی (Focus Group) که گروه تمرکز یا فوکوس گروپ نیز خوانده می‌شود می‌تواند در این امر به کمک ما بیاید.

همچنین در برخی فرایندهای استاندارد PMBOK به بحث جمع­‌آوری اطلاعات اشاره شده است؛ از جمله در حوزه دانش مدیریت محدوده پروژه (Scope Management Process)، فرایند جمع­‌آوری الزامات پروژه (Collect Requirement).

با این توصیفات به نقش پررنگ گردآوری داده­‌ها (Collecting Data) پی بردیم و در این مقاله قصد داریم با روش­‌های جمع‌آوری داده­‌ها و اطلاعات بیشتر آشنا شویم و در ادامه یکی از این روش‌ها را باهم بررسی و تحلیل کنیم.

چگونه داده‌­ها و اطلاعات را جمع‌­آوری کنیم؟

به‌منظور جمع‌آوری داده‌­ها در حوزه­‌های مختلف و با شرایط متفاوت، ابزارها و تکنیک­‌هایی وجود دارند که در این جا به آن­‌ها اشاره می‌­شود و در ادامه با نگاهی دقیق‌تر به‌تفصیل یکی از روش‌­ها، به نام تکنیک گروه کانونی به‌تفصیل تشریح خواهد شد.

انواع روش‌های جمع‌آوری داده‌ها و اطلاعات شامل:

1. طوفان فکری یا Brain Storming
2. مصاحبه یا Interview
3. روش دلفی Delphi Method
4. روش گروه اسمی Nominal Group
5. پرسش‌نامه Questionnaires
6. بهینه کاوی یا Benchmarking
7. روش گروه کانونی Focused Group

در ادامه روش گروه کانونی را با نگاهی دقیق‌تر بررسی می‌کنیم.

مفهوم کانون در فوکوس گروپ (focus group)

در ابتدا مفهوم “کانون” را بررسی می‌کنیم این واژه همان‌طور که از اسمش پیداست، از آنجا نشئت می­‌گیرد که در گروه‌­های تشکیل شده، بحث پیرامون یک موضوع یا چند موضوع متمرکز می­‌باشد.

تعریف تکنیک گروه کانونی یا گروه تمرکز

در میان انواع روش‌­های تحقیق برخی کمی و عده­‌ای دیگر کیفی یا توصیفی (Descriptive or Qualitative Research) هستند. روش­‌های کمی با داده­‌های عددی و آماری سروکار دارند و با روش‌­های ریاضی تجزیه‌وتحلیل می‌­شوند در مقابل داده‌­ها و اطلاعات روش تحقیق کیفی از نوع توصیفی و تجربی می­‌باشند.

روش گروه کانونی نیز از متداول­‌ترین روش­‌های تحقیق کیفی است که به‌منظور جمع­‌آوری اطلاعات و بررسی مسئله بکار گرفته می­‌شود. گروه‌کانونی در روش تحقیق به این صورت است که گروهی از افراد متخصص (معمولاً تعداد اعضا بین 6 تا 12 نفر می‌­باشد) نظرات خود را راجع‌به یک یا چند موضوع مشخص بیان می­‌نمایند.

چند مدل گروه کانونی (focus group)

لازم است بدانید چند مدل گروه کانونی وجود دارد که با توجه به نیازتان و کاربردی که از آن انتظار دارید می‌توانید از هر یک استفاده کنید.

1. گروه کانونی واحد (Single Focused Group)

ویژگی اصلی یک گروه متمرکز، بحث تعاملی در مورد یک موضوع توسط مجموعه‌­ای از همه شرکت­‌کنندگان و مجریان به‌عنوان یک گروه در یک مکان است. این رایج‌­ترین و کلاسیک‌­ترین نوع بحث گروه تمرکز است.

2. دوطرفه (Two-Way)

در این نوع گروه کانونی، گروهی گروه دیگر را مشاهده می‌­کند و به سؤالات مطرح شده توسط مجری پاسخ می­‌دهد. یک گروه به آنچه گروه دیگر فکر می­‌کند و می­‌گوید گوش می­‌دهد، گروهی که گوش می‌­دهد قادر به بحث بیشتر است و به طور بالقوه نتایج متفاوتی می­‌گیرد.

3. T,دو مجری (Dual-Moderator)

در این نوع گروه کانونی، دو مجری حضور دارد – یکی که پیشرفت روان جلسه را تضمین می­کند و دیگری اینکه اطمینان می‌­یابد جلسه تمام مباحث موردبحث را پوشش می­‌دهد.

4. گروه کانونی پاسخگو – مجری (Respondent-Moderator)

در این جا یک یا چند نفر از شرکت­‌کنندگان در گروه کانونی، به‌عنوان ناظر پیشقدم می­‌شوند. این کار برای پویایی گروه و تولید پاسخ‌­های متنوع‌تر انجام می‌­شود.

5. گروه کانونی کوچک (Mini Focus Group)

این نوع گروه کانونی که از شرکت‌­کنندگان کمتری تشکیل شده است – معمولاً چهار یا پنج نفر – هستند که گروه صمیمی­‌تری ایجاد می‌­کند.

6. گروه کانونی آنلاین (Online Focus Group)

شرکت‌­کنندگان از طریق آنلاین پاسخ می­‌دهند و اطلاعات را به اشتراک می­‌گذارند. گروه­‌های تمرکز آنلاین برای دستیابی به طیف وسیع­‌تری از شرکت‌­کنندگان ایجاد شده­‌اند.

قابل‌ذکر است انواع مدل­‌های گروه کانونی در روش تحقیق از منظری دیگر به گروه­‌های کانونی تجربی، بالینی و اکتشافی تقسیم می‌­شوند.

مراحل انجام گروه کانونی به بیان علمی و ساده

مبحث گروه کانونی (فوکوس گروپ) شامل چهار مرحله اصلی است

1) طراحی تحقیق (Research design)

2) جمع­‌آوری داده‌­ها

3) تجزیه‌وتحلیل و

4) گزارش نتایج

توضیحات هر یک از مراحل ذکر شده، از مقاله (توبیوس و همکارانش در سال 2018) به طور خلاصه اقتباس شده است.

1. طراحی تحقیق

این فرایند با شناسایی هدف اصلی و تعریف اهداف اصلی تحقیق آغاز می­شود. بر اساس اهداف تحقیق، لیستی از سؤالات به‌عنوان راهنما برای هر جلسه بحث گروه کانونی تهیه می­‌شود. پس از آن، شناسایی شرکت­‌کنندگان شاید مهم‌ترین مرحله باشد، زیرا این روش عمدتاً بر اساس پویایی گروه و روابط هم‌افزایی بین شرکت­‌کنندگان برای تولید داده می­‌باشد.

2. جمع‌­آوری داده‌­ها

روش­‌های اصلی جمع­آوری داده‌­ها در هنگام بحث گروهی شامل ضبط صدا و نوار، یادداشت­برداری و مشاهده شرکت­‌کنندگان است. بااین‌حال، هر یک از این روش­ها مزایا و معایب مختلفی دارند و محققان باید در انتخاب روش جمع­آوری اطلاعات، موضوعات خاص بحث را در نظر بگیرند.

3. تجزیه‌وتحلیل

در این مرحله داده­‌های مشاهده‌­ای و کیفی مورد بررسی و تجزیه‌وتحلیل قرار می­‌گیرند و پاسخ‌­های داده شده از روش تحلیل محتوا و اتنوگرافی (Ethnographic Analytic Techniques) دسته‌­بندی می­‌شوند.

4. نتیجه‌­گیری و تهیه گزارش

پس از تجزیه‌وتحلیل تمام داده­‌ها، باید نتایج در یک گزارش منسجم تلفیق گردد. گزارش را می‌­توان به‌صورت روایت ارائه داد. در این گزارش باید علاوه بر نقل قول­‌های کلیدی شرکت­‌کنندگان، اطلاعات شرکت­‌کنندگان مانند جنس، سن و سطح تحصیلات نیز ثبت شود. یافته­‌ها باید از طریق فرایندی به نام بررسی اعضا، اعتبارسنجی پاسخ­‌دهندگان به اشتراک گذاشته شود تا نتایج به اثبات برسد و از این طریق اعتبار گزارش افزایش یابد.

 مزایا و معایب روش گروه کانونی

در نگاهی دقیق‌تر به نظر می‌رسد که روش گروه کانونی مزایا و معایبی هم دارد. در مقاله بری و همکارانش در سال 2009 با موضوع “کاربرد روش گروه کانونی در مدیریت” به مزایا و معایب روش گروه کانونی اشاره شده است.

مزایای گروه کانونی

• یک روش مؤثر برای جمع‌­آوری داد‌ه‌­های کیفی است، باتوجه‌به اینکه داده‌­ها از چند نفر به طور هم‌زمان دریافت می­شود زمینه‌­های مشترک بحث به‌سرعت به دست می­‌آید.
• در طول جلسه، تلاش گروه بر هم‌­افزایی ایده­‌هاست و همین انگیزه‌ه­ایی می‌­شود که ایده‌­های جدید و خلاقانه مطرح شود.
• پاسخ‌­هایی گسترده با دامنه، عمق و ویژگی متفاوت تولید می­‌شود.
• در این فرایند، شرکت­‌کنندگان از نظر درجه و رتبه همسان هستند.

معایب گروه کانونی

• همه پاسخ‌­د‌هندگان از حضور در یک محیط گروهی راحت نیستند.
• نتیجه می­‌تواند تحت تأثیر “اثر گروهی” باشد. ممکن است شخصی بر دیگران تسلط یابد و برخی ممکن است تمایلی به صحبت نداشته باشند و یا ممکن است فرصتی برای همه شرکت­‌کنندگان جهت ارائه دیدگاه­‌هایشان فراهم نشود.
• محقق کنترل کمتری نسبت به داده‌­ها دارد.

جمع‌بندی

به‌عنوان جمع‌­بندی مطالب باید گفت که تکنیک گروه کانونی یا گروه تمرکز به‌عنوان یک رویکرد جمع­‌آوری داده‌­های کیفی و یک استراتژی برای تحقیقات علمی محسوب می‌شود و یک گزینه مقرون‌به‌صرفه” و “امیدوارکننده” در تحقیقات مشارکتی است که در طیف گسترده‌­ای از رشته­‌ها از جمله آموزش، جامعه‌شناسی، بهداشت، بازاریابی و… محبوبیت و کاربرد دارد.

منابع:

Tobias O.Nyumba, Kerrie Wilson, Christina J. Derrick , Nibedita Mukherjee, (2018). The use of focus group discussion methodology: Insights from two decades of application in conservation.

M-L Barry, H Steyn, A Brent, (2009), THE USE OF THE FOCUS GROUP TECHNIQUE IN MANAGEMENT RESEARCH: THE EXAMPLE OF RENEWABLE ENERGY TECHNOLOGY SELECTION IN AFRICA